Το χρέος για αρχάριους - Μια ιστορική επισκόπηση

Σπύρος Μαρκέτος

Μέρος 3ο - Ο θεός διαγράφει το χρέος

Από την αυγή των ιστορικών χρόνων το χρέος, θεσμός χιλιάδες χρόνια αρχαιότερος από το χρήμα, συγχεόταν με την ενοχή κι έφερνε στους οφειλέτες καταισχύνη. Συνδεόταν επίσης με το κράτος. Τις πρώτες μορφές κρατικής οργάνωσης τις συναντούμε στη νότια Μεσοποταμία πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια, δηλαδή περίπου τον ίδιο καιρό που ανιχνεύουμε τα αρχαιότερα ίχνη έντοκου δανεισμού.

Ωστόσο μέχρι την Κλασική εποχή το κράτος έλεγχε και συχνά έσβηνε τα χρέη (με εξαίρεση τα εμπορικά). Τούτο συνέβαινε, για παράδειγμα, όταν ξεσπούσε πόλεμος ή ενθρονιζόταν νέος βασιλιάς. Τα αγροτικά χρέη διαγράφονταν, οι περιουσίες που είχαν αλλάξει χέρια επιστρέφονταν, οι δούλοι ελευθερώνονταν. Όλα αυτά χάρη σ’ έναν θεσμό γνωστό με το εβραϊκό του όνομα, ιωβηλαίο. Τα ιωβηλαία συνέβαλλαν στη σταθερότητα όσο και στη νομιμοποίηση των αρχαίων μοναρχιών. Κρατώντας τις κοινωνίες ενωμένες στερέωναν την εσωτερική ειρήνη και διευκόλυναν την εξωτερική. Χωρίς αυτά μάλλον δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν τα αδύναμα πρώιμα κράτη, ή ακόμη και οι ίδιοι οι λαοί.

Ο περίφημος κοινωνικός ανθρωπολόγος Ντέηβιντ Γκραίμπερ διακρίνει στις προκαπιταλιστικές χιλιετίες εναλλαγές μεταξύ περιόδων σχετικής κοινωνικής ειρήνης και ανερχόμενων συστημάτων πίστωσης, και περιόδων σύγκρουσης και λεηλασίας στις οποίες η πίστωση συρρικνωνόταν ή κι εξαφανιζόταν ολότελα για ν’ αντικατασταθεί από συναλλαγές με πολύτιμα μέταλλα ή άλλες μορφές ρευστού. Οι σχέσεις εμπιστοσύνης σπάνιζαν σε τέτοιες περιόδους και τα δίκτυα που στηρίζονταν σ’ αυτές έφθιναν. Χωρίς ιωβηλαία οι οικονομίες οδηγούνταν σε αποσύνθεση και οι κατεστραμένοι λαοί αναζητούσαν διέξοδο σε πολέμους.

Καθώς οι ολιγαρχικές πόλεις-κράτη της αρχαίας Ελλάδας αρνούνταν να θεσπίσουν ιωβηλαία, αντιμετώπιζαν ολοένα ισχυρότερες κοινωνικές πιέσεις. Όταν οι εξωτερικοί εποικισμοί συνάντησαν τα φυσικά τους όρια άρχισαν να ξεσπούν παρατεταμένοι κοινωνικοί αγώνες, καθώς οι χρεωμένες μάζες εξεγείρονταν ενάντια στην αδικία του έντοκου χρέους. Σε πολλές πόλεις η πολιτική αλλαγή, περισσότερο ή λιγότερο βίαιη, ήρθε με τη μορφή της δημοκρατίας, με άλλα λόγια του κράτους των μη εχόντων. Κράτος στα αρχαία σήμαινε εξουσία, ενώ δήμος ήταν οι μάζες χωρίς περιουσία, οι ακτήμονες. Στο πλαίσιο αυτών των εξελίξεων εμφανίστηκαν δημοφιλείς τύραννοι που επέβαλλαν σεισάχθειες, κατά κυριολεξία απαλλαγές από το βάρος του χρέους.

Η σεισάχθεια λοιπόν, που σε προηγούμενα συστήματα της Μέσης Ανατολής ήταν κομάτι της κανονικότητας μέσω των ιωβηλαίων, σε αρκετά μέρη της Ελλάδας κατακτήθηκε μέσα από παρατεταμένους και συγκλονιστικούς αγώνες κι επαναστάσεις. Ωστόσο στο επόμενο σύστημα, της Ρώμης, ακόμη και αυτοί οι αγώνες απέτυχαν.

Η Ρώμη αντέγραψε και κλιμάκωσε την ήδη ακραία κοινωνική διαστρωμάτωση της ολιγαρχικής Ελλάδας. Επέβαλε σε βαθμό προηγουμένως αδιανόητο ανισότητες, μαζί τους μια καθημερινή ζωή στερημένη και όπου είχε κανονικοποιηθεί η ωμότητα. Οι ρωμαίοι φτωχοί αντιστάθηκαν, αλλά έχασαν τη μάχη. Εξέχοντες ηγέτες, πρώτα πρώτα οι αδερφοί Γράκχοι, εγγονοί του περίφημου Σκιπίωνα που είχε νικήσει την Καρχηδόνα, και ο Ιούλιος Καίσαρας, προώθησαν τολμηρά την υπόθεσή τους, αλλά καταστράφηκαν από τη σύντονη αντίδραση των ολιγαρχικών. Ο λαός και η πλέμπα, populus και plebs, έχασαν περιουσίες και δικαιώματα. Η ήττα τους σταθεροποίησε, με τρομαχτικό ανθρώπινο τίμημα, την άρχουσα ολιγαρχία, αλλά το σύστημα που έτσι γεννήθηκε έφερε τελικά την πτώση της Ρώμης. Στο μεταξύ το χρέος είχε διαλύσει την οικονομία και το χρήμα είχε γίνει σπάνιο, ενώ οι τράπεζες είχαν ήδη εξαφανιστεί τον τρίτο αιώνα μ.Χ.

Δίπλα και απέναντι στην ολιγαρχία ο κλασικός κόσμος γέννησε μαζικά θρησκευτικά κινήματα τα οποία δικαίωναν τους οφειλέτες. Καθώς οι εγκόσμιες δυνάμεις γύρω από τα παράλια της Μεσογείου ελέγχονταν από τους πιστωτές, οι φτωχοί αναζητούσαν παρηγοριά στη θεία πρόνοια ή σ’ ελπίδες θεϊκής ανταπόδοσης. Η αξίωση διαγραφής του χρέους κωδικοποιήθηκε ακόμη και στην καθημερινή προσευχή -«καὶ ἄφες ἡμῖν τὰ ὀφειλήματα ἡμῶν ὡς καὶ ἡμεῖς ἀφίεμεν τοῖς ὀφειλέταις ἡμῶν». Ο Μάικλ Χάντσον, πρωτεργάτης της μελέτης του χρέους στην αρχαιότητα, μας δίνει μια ρεαλιστική εικόνα του Ιησού ως επαναστάτη εναντίον των δανειστών.

Στους αιώνες που μεσολάβησαν ανάμεσα στην κλασική αρχαιότητα και στον σημερινό μας κόσμο η χριστιανοσύνη και το ισλάμ καταδίκαζαν έντονα τον έντοκο δανεισμό. Στην πραγματικότητα αυτό ακριβώς σήμαινε ‘τοκογλυφία’, να δανείζεις με τόκο, οποιοδήποτε τόκο. Κάθε τόκος ήταν υπερβολικά υψηλός, οδηγούσε απευθείας στην Κόλαση. Ωστόσο η εμπορική πίστωση ανθούσε τον καιρό της Αναγέννησης σε θύλακες όπως ήταν οι ολιγαρχικές πόλεις-κράτη της Βενετίας, της Φλωρεντίας και της Γένοβας. Ακριβώς αυτά τα μικροσκοπικά κι ελεύθερα από φεουδάρχες επικυρίαρχους κράτη έστησαν τα πρώτα χρηματοπιστωτικά δίκτυα απ’ όπου ξεπήδησε ο σύγχρονος καπιταλισμός.

Οι πιστώσεις τις οποίες διαχειρίζονταν τέτοια δίκτυα ήταν ιδιωτικές. Δημόσιο δανεισμό η Ευρώπη δεν είχε στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Κρατικά χρέη κατά κανόνα δεν γεννούνταν από δάνεια, αλλά από φόρους υποτελείας ή λυτρα που υποχρεώνονταν να πληρώσουν οι πολιτείες. Μόνον υποτελείς πληθυσμοί πλήρωναν εκείνα τα χρόνια τακτικούς φόρους. Ήταν αδιανόητο, στην πραγματικότητα παράδοξο κι εγγενώς αντιφατικό, να φορολογείς ελεύθερους ανθρώπους. Με τα κριτήρια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης όλοι εμείς σήμερα, που πληρώνουμε φόρο, δεν είμαστε ελεύθεροι, αλλά υποτελείς. Ελεύθεροι είναι σήμερα μόνον οι καπιταλιστές. Ακριβώς οι ίδιοι δηλαδή, στους οποίους όλοι οι υπόλοιποι είμαστε και χρεωμένοι.

***

Πηγή, σύνδεσμοι, παραπομπές:

debtfree.gr

[1] [2]